Müəllif hüququ

© WWW : Kelam Jurnalı
Bütün hüquqları qorunur. Məlumatlardan istifadə etdikdə agentliyiə istinad mütləqdir.

Məqələnən adı , Yerləşdirilib

Məqələlər » Məqalələr » Naxçıvanın memarlıq inciləri
17.05.10 15:50

Xalqımızın çoxəsrlik dövlətçilik ənənələrinin yadigarları

“Elə XX əsri götürün. Dünyada böyük dövlətlər var, amma böyük abidələr yarada bilmirlər, çünki imkanları yoxdur”- bu sözlər xalqımızın ümümmilli lideri Heydər Əliyevə məxsusdur. O, Naxçıvan şəhərində  Mömünə xatun məqbərəsini ziyarət edərkən bu sözləri söyləyib. Dahi öndər “bizlər çox vaxt bu abidəni gözəl memarlıq abidəsi kimi təbliğ edirik” deyərək bu sənət əsərinin  çoxəsrlik dövlətçilik ənənələrimizin yaşadılması istiqamətində oynadığı rola da toxunub: “Bu abidənin memarlıq qiyməti ilə bərabər, bizim üçün  bəlkə daha da böyük qiyməti  Azərbaycanın qədim dövlət olmasını göstərməsidir. Bu, təkcə memarlığın zənginliyini yox, dövlətçiliyin nə qədər zəngin olduğunu, nə qədər möhkəm olduğunu da göstərir. Əgər dövlətçilik  o qədər yüksək səviyyədə olmasaydı, onlar bu cür abidənin yaradılması barədə qərar qəbul edə bilərdilərmi?”.

Tariximizin tədqiq və təbliğinə maraq artıb

“Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisindəki tarixi və mədəniyyət abidələrinin qorunması və pasportlaşdırılması işinin təşkiliu haqqında” Muxtar Respublika Ali Məclisi Sədrinin imzaladığı  sərəncam əsasında isə burada 1157 abidə qeydə alınıb, onlardan 56-sı isə dünya əhəmiyyətli abidə olub. Hər biri də xalqımızın zəngin və çoxəsrlik dövlətçilik ənənələrini özündə yaşadan  memarlıq inciləridir. O incilər ki,  onlar tariximizin on ikinci yüzilliyindən başlayaraq bu günümüzə qədər ayrı-ayrı dövrlərdə, məqamlarda inşa olunublar, iqtisadi qüdrətimizi, gücümüzü, baçlıcası isə varlığımızı dünyanın yaxın-uzaq ölkələrinə tanıdıblar.
Əslinə qalsa həyata keçirilən bu tədbirlər də   xalqımızın ümümmilli lideri Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında muxtar respublikanın uzun müddət üçün işlənib hazırlanmış inkişaf strategiyasından qaynaqlanıb.  AMEA-nın Naxçıvan Bölməsinin yaradılmasına həsr olunan geniş müşavirədə “Naxçıvan ərazisində həddindən çox dünya miqyaslı tarixi-memarlıq abidələri var... Onların hər biri  Azərbaycan xalqının tarixini, mədəniyyətini, adət-ənənələrini göstərən abidələrdir”-deyən ulu öndər böyük təəssüflə onu da qeyd edib ki, hələ də  bunlar haqqında tarixi mənbələr və toplular yoxdur.
Dahi öndər həmin  çıxışında qarşıda duran mühüm vəzifələrdən də danışıb. Böyük narahatçılıqla deyib ki, “əgər bizim millətimizin keçmişini, tarixini, mədəniyyətini, onun mənbəyini bizim alimlərimiz, ziyalılarımız tədqiq etməsələr, sübut etməsələr bəs bunu kim edəcəkdir. Bax, bütün bu səbəbdən mən  Naxçıvan Muxtar Respublikasında  Elmlər Akademiyasının  bölməsinin yaradılması haqqında qərar qəbul etmişəm”.


Daşlar dil aşıb danışır...

Alimlərin fikrincə, Naxçıvanda  hər daşın,  hər qayanın altında bir tarix yatır. Bu yaxınlarda bölgədə keçirilən  mötəbər elmi toplantıda-- beynəlxalq simpoziumda iştirak edən  mütəxəssislərin  yekun rəyləri də  bundan ibarət olub ki  məmləkətimizin ayrılmaz bir parçası olan bu diyar  bəşər sivilzasiyasının, mədəniyyətinin  ən başlanğıc nöqtələrindən biri  olub. Bu qədim və kəşməkeşli  tarixi isə sübut edən mənbələr, amillər  də çoxdur:  ilk insanların yaşadıqları mağaralar, qədim yaşayış yerləri, erkən şəhər mədəniyyəti, möhtəşəm qala divarları, qayaüstü rəsmlər, daş qoç heykəlləri, xatirə memarlığının ən mükəmməl nümunələri olan memarlıq inciləri...
Qazma, Əshabi-kəhf, Kilid mağaralarında daş dövrü mədəniyyətinin izləri aşkar olunub. Bu yerlərdə insanlar  ibtidai icma dövründə  yaşayıblar. Eramızdan əvvəl dördüncü minilliyin sonu və ikinci minilliyin əvvəllərində isə  Naxçıvan ərazisində Oğlanqala, Qarabağlar, Çalxanqala, Govurqala kimi  qala–şəhər məntəqələri fəaliyyət göstərib. Gəmiqaya rəsmləri kimi  təsviri sənət abidələri, bədii tərtibatlı boyalı qablar, tunc məmulatları və sairə Naxçıvanın qədim tayfalarının  həyat tərzini, dini-ideoloji və fəlsəfi-estetik  dünyagörüşünü əks etdirərib.
Sonrakı dövrlərdə də  Naxçıvan Şərqlə Qərb arasında mühüm karvan yolları üzərində  yerləşən  iri ticarət mərkəzinə çevrilib. Bu amil heç də bölgəyə həmişə xeyir-bərəkət, bolluq gətirməyib. Bu səbəbdən də uzun illər boyu o, döyüş meydanlarına çevrilib. Hətta qədim romalılar, parfiyalılar, sasanilər də neçə əsrlərlə  bu torpağa göz tikiblər.
IX-XI əsrlərdə  Azərbaycan feodal dövlətlərinin tərkibinə daxil olan  Naxçıvan təkcə ayrılmaz parçası olduğu  Azərbaycanın deyil, həm də Yaxın və Orta  Şərqin gözəl və əzəmətli şəhərlərindən  birinə çevrilir. O, böyük ticarət  və sənaye, mədəniyyət  mərkəzlərindən biri kimi şöhrət qazanır. XII əsrdə isə Naxçıvan  Azərbaycanın Atabəylər-Eldəgizlər dövlətinin paytaxtına cevrildikdən sonra onun qüdrəti daha da artır. Regionda çoxəsrlik dövlətçilik ənənələrinin  təməli də məhz o dövrdə qoyulur. Xalqımızın ümümmilli lideri Heydər Əliyev tariximizin tədqiqi, öyrənilməsi  və təbliği  sahəsində  bu amillə bağlı qarşıda duran vəzifələri aydın və konkret şəkildə belə  göstərib: “Bugünki Azərbaycanın böyük bir hissəsi, həm Naxçıvan tərəfdə olan hissəsi, həm də Araz çayının  o tərəfindəki hissəsi Azərbaycan dövləti, Atabəylər dövləti olubdur. Ona görə də biz buna tarixi qiymət verməliyik”.


Orta əsr  Naxçıvan memarlıq məktəbi və onun ilk əsəri                                                                           

X11 əsrdə Azərbaycan intibahı özünü iki zirvədə xüsusilə göstərə bilib: ədəbiyyat sahəsində və memarlıqda. Böyük rus şərqşünası Yevgeni Bertelsin  belə bir fikri var: ”Əgər dünyanın  bütün dövrlərində  yaşamış  şairləri  bir cərgəyə düzmək lazım gəlsə, mən birinci yeri tərəddüd etmədən  Nizami Gəncəviyə verərdim”. Sənətşünaslar isə  belə deyirlər: Dahi Nizami poeziyada  hansı zirvəni kəşf edə bilmişdirsə, Naxçıvan memarlıq məktəbi öz sahəsində ən yüksək zirvəyə qalxmışdır. Naxçıvan memarlıq  məktəbi öz dövrünün ən yüksək nailiyyəti  olmaq etibarı ilə  Azərbaycan mədəniyyətinin  qızıl fonduna daxil olub . O, türk, ərəb, səlcuq memarlıq xüsusiyyətlərinin  əsas  ştrixlərini  özündə birləşdirərək heç bir mədəniyyəti  təkrar etməyib.
Əcəmi  Əbubəkr oğlu  Naxçıvan memarlıq məktəbinin banisi və  ən görkəmli nümayəndəsi olmaqla Qərb ölkələrində  bu sənətin   imzasıs  olduğu bir dövrdə  Şərq aləmində  bir sıra  şah əsərlərin müəllifi kimi tanınıb. Böyük rus alimi, akademik M. V. Alpatov onun yaradıcılığından söz açaraq deyib ki,  “belə yüksək memarlıq forması duyğusuna, kompozisiyasının  bu cür klassik  bitkinliyinə və ifa mükəmməlliyinə bu dövrdə  Orta Avropa memarlığında təsadüf olunmur”.
Memar Əcəmi  həm də öz zəmanəsinin elmi biliklərinə yiyələnmiş, hərtərəfli inkişaf etmiş bir şəxsiyyət olub. Bu məktəb Şərq dünyasına Əmirəddin Məsud Naxçıvani, Əhməd ibn Əyyub əl-Hafiz Naxçıvani kimi dahi memarlar, sənətkarlar bəxş edib. Bu dövrdə həndəsə və riyaziyyat elmləri də yüksək dərəcədə inkişaf etdiyindən bu elmi bilik və vərdişlərin tətbiq  olunduğu sahələrdən biri də memarlıq olub. 
Memar  Əcəminin  yaradıcılığında  formalaşan  memarlıq tiplərindən  ən bitkini  qülləvari türbələr olub. Ayrı-ayrı hüfuzlu  şəxslərin  xatirəsinə ucaldılan bu  monumental abidələr  el arasında uzun illər “Günbəz” adı ilə də tanınıblar. Naxçıvan şəhərinin mərkəzində yerləşən və   yerli camaat arasında “Atababa künbəzi”  adı ilə tanınan   Yusif Küseyr oğlu türbəsi  1162-ci ildə inşa olunub. O, ustad memarın  bu günümüzə gəlib catan ilk  böyük əsəri olub. Sərdabə və yerüstü  qülləvari hissədən ibarət olan bu abidənin kitabəsindədə  onun kimin şərəfinə və hansı tarixdə  inşa olunduğu da əksini tapıb: “Bu türbə xacə, canlı rəis, dinin zəkası, islamın camalı, şeyxlər başçısı  Yusif Kuseyir oğlunundur”. Digər kitabədə isə onun “Bənna  Əcəmi Əbubəkr  oğlu Naxçıvaninin əməli” sözləri yazılıb.
Şeyxlər başçısının  türbəsi  ikiqatlı olub, səkkizbucaqlı formadadır. Sərdabə yer altına salındığından  türbə ətrafdan birqatlı qüllə kimi görünür. Abidə ilk baxışdan tutumunun  həndəsi təmizliyi, nisbətlərinin incəliyi və harmonik gözəlliyi ilə seçilir. Əsas tikinti və bəzək hörgüsü  kimi  bir materialdan--bişmiş kərpicdən  ustalıqla elə istifadə olunub ki, o  da abidənin  həndəsi biçiminin  bütövlüyünü gücləndirməklə bərabər ona vahid, qırmızımtıl kalorit verir. Kompozisiyanın  sadə olmasına baxmayaraq, bu abidə özünün düzgün münasibliyi, ornament bəzəyinin  zənginliyi ilə də seçilir.


Naxçıvanın “Tac -Mahalı”—Mömünə xatun məqbərəsi 

Mömün xatunn məqbərəsini Naxçıvanın  Tac-Mahalı adlandıranlar heç də yanılmırlar. Düzdür, Tac-Mahal Hindistanda yerləşir. Deylənə görə, orta əsrlərdə inşa olunan bu abidə  oradakı memarlıq incilərini  ən gözəlidir. Mömünə xatun türbəsi isə memar Əcəminin şah əsəri olmaqla  Naxçıvanın gözəllik simvoluna çevrilib.
Təkcə Azərbaycanda  deyil, islam ölkələrində də   ən uca və incə kompozisiyalı  türbələrindən olan  bu abidənin  belə uzunömürlüyü,  ilk olaraq onun mühəndis həllinin  bitkinliyi ilə bağlıdır. Memar Əcəmi bu əsərində  təkcə bədii təfəkkürün dərinliyi, zövq incəliyi deyil, eləcə də geniş riyazi biliyə və zəngin yaradıcılıq  təcrübəsinə əsaslanan   mühəndislik dühası nümayiş etdirə bilib. AMEA-nın müxbir üzvi, memarlıq doktoru Cəfər Qiyasinin sözləri ilə desək, abidənin dayaq  sistemi, xüsusi ilə sərdabəsinin quruluşu ilə tanışlıq əyani göstərir ki, naxçıvanlı memar  öz sağlğında “mühəndislər başçısı”titulunu  heç də  nahaq yerə qazanmayıb.
Təbii ki, Azərbaycan Atabəylər dövləti  tariximizin və varlığımızın  ən parlaq səhifələrindən birini təşkil edib. Xalqımızın ümümmmilli lideri  Heydər Əliyev Naxçıvan MR-in 75 illik yubiley tədbirləri çərçivəsində Mömünə xatun türbəsi muzeyinin ekspozisiyası ilə tanış olarkən bununla bağlı deyib ki, “bu abidə Atabəylər  dövlətinin  Azərbaycan dövlətçiliyini yüz illərlə dünyaya nümayiş etdirməsini, Atabəylər sülaləsinin, nəslinin  Azərbaycan tarixində nə qədər böyük yer tutduğunu göstərir.”
Əsrlər boyu yerli əhali arasında “Atabəy künbəzi” kimi tanınan   bu məqbərə 1186-cı ildə  inşa olunub. O. Azərbaycan Atabəylər  dövlətinin banisi olan  Şəmsəddin Eldənizin arvadı Mömünə xatunun şərəfinə ucaldılıb. Bəzi tədqiqatçılara görə,  Atabəylər dövlətinin başçısı  Şəmsəddin Eldəniz, onun həyat yoldaşı Mömünə xatun və oğlu Məhəmməd Cahan Pəhləvan da bu sərdabədə  dəfn olunublar. Ümümmilli liderimiz abidəni  inşa etdirən adamlar haqqında da yüksək fikirlər söyləyərək onları müdrik insanlar adlandırıb. Deyib ki, “əgər o müdriklik, böyük zəka, ağıl olmasaydı, məsələn Şəmsəddin  Eldəniz öz həyat yoldaşına bu cür türbənin yaradılmasına qərar qəbul etməzdi... O nəsil nə qədər ağıllı olubdur ki,  onun oğlu bunu davam etdirib və bizim tariximizi göstərən bu qədər əzəmətli memarlıq abidəsi, tariximizi təsdiq edən abidə yaranıbdır”. 
Ümümi hündürlüyü  30 metrə yaxın olan tütrbə  sərdabə və yerüstü hissədən ibarətdir. Sərdabə hissəsi  planda on bucaqlıdır,  orjinal quruluşlu olub, bədii baxımdan da zəngin tərtibata malikdir. Türbənin bucaqlarındakı sıxıntılar isə kufi xəttlə işlənmiş  kitabələrlə örtülüb. Bu kitabələrin uzunluğu isə 500 metrə çatır. Mürəkkəb quruluşlu  həndəsi ornamentlərlə kompozisiyaya daxil edilmiş firuzəyi kaşılar onu daha da zənginləşdirilir.
Abidə əzəmətli memarlıq zənginliyi ilə yanaşı, Azərbaycanın qədim tarixini, möhtəşəm dövlətçilik ənənələrini , onun yüksək mədəniyyətə  malik olmasını da açıb göstərir. Abidənin baş tağında kufi xətlə yazılan bu sözlər də insanları xeyirxah əməllərə səsləyir: “Biz gedirik ancaq qalır ruzigar. Biz ölürük, əsər qalır yadigar”.


Qarabağlar-Elxanilər dövrünün məhşur şəhəri

Naxçıvanın memarlıq inciləri sırasında  Kəngərli rayonun Qarabağlar kəndindəki memarlıq kompleksi özünəməxsus yer tutur. Kompleks iki qoşa  minarədən, 16 metr hündürlükdə olan türbədən ibarətdir. Minarə ilə türbənin üst qatı kaşı naxışlarla bəzədilib. Onların  arasında qalan 15-20 metr  məsafədə isə dini  bina qalıqları var.
Dərələyəz dağ silsiləsinin yamaclarında  yerləşən bu kəndin də  uzaq keçmişi, qədim tarixi olub. Qalacıq deyilən ərazidə insanlar son tunc və ilk dəmir dövründə yaşayıblar. Yaşayış məskəninin adınının etimologiysı ilə bağlı deyilənlər də maraqlıdır. Alimlərin fikrincə, Qarabağlar sözü  qədim türk tayfası olan kəngərlərin bir qolunun adı ilə bağlı olub.   Bu məlumat  X əsr  müəllifi Konstantin Baqruanarodnının  Cənubi Rusiya çöllərində yaşayan peçeneq-kəngərlərin  bir tayfasının qarabay adlanması barədə deyilənlərlə tam  uzlaşır. Tariximizin  orta əsrlər dövründə isə Qarabağlar Azərbaycanın qədim şəhərlərindən biri olub. Onun  Yaxın Şərq ölkələri ilə  Avropanı birləşdirən  mühüm karvan yollarının  üstündə yerləşməsi  sayəsində burada sənətkarlıq, ticarət, iqtisadi həyat  xeyli tərəqqi edib.
Qarabağlar kəndindəki qoşa minarənin  XII əsrin sonu--XIII əsrin  əvvəllərində tikildiyi  ehtimal olunur. Minarələri bir-birlərinə bağayan baştağ isə XIV əsrdə inşa olunub. Baştağın üzərində  Elxani hökmdarı  Hülaki xanın arvadı Quti xatunun adı yazıldığından, onun şərəfinə tikildiyi güman edilir. Heç şübhəsiz ki, Hülaki xanı bu şəhərdə yaşayıb.
Sərdabə və yerüstü hissədən ibarət olan  Qarabağlar türbəsində qülləvari türbələrin  əsas xüsusiyyətləri əks olunub. Abidənin  12 bucaqlı yeraltı sərdabəsinin  divarları daşdan, günbəzləri isə  kərpicdən hörülüb. Türbənin səthi isə qırmızı və firuzəyi  kaşılı kərpiclə örtülərək, həndəsi ornamenti xatırladan  kitabələrlə bəzədilib. Kitabə qurşağı isə nəsx xəttlə işlənib. Onun  memarlıqda başlıca kompozisiya xüsusiyyəti isə  4 baştağlı olmasıdır. Ayrı-ayrı qütblərdə yerləşən  bu baştağlar ona dörd fasadlı görkəm verir.
Türbənin konus şəklində olan  yuxarı künbəzi və müvafiq kitabələri  dağıldığından  onun tikilmə tarixini dəqiq müəyyən  etmək mümkün olmayıb. Aparılan tədqiqatlar isə Bərdə türbəsi kimi  onun XIV əsrin əvvəllərində tikildiyini  göstərir. Bu türbələr arasında oxşarlıqlar da  çoxdur.
XII əsr türk səyyahı Övliya Çələbi “Səyahətnamə” əsərində  Qarabağları  meyvə bağları arasında yerləşən  böyük şəhər kimi təsvir edib. Onun fikrincə, o dövrdə burada 50 min  adam yaşayırdı, çoxlu  məscid, minarə, karvansara mövcud olubi.


Araz çayı sahilində məğrur abidə

Culfa rayonu ərazisində yerləşən Gülüstan türbəsi memarlıq xüsusiyyətləri baxımından  Naxçıvandakı qülləvari türbələr qrupuna daxil olan abidələrdən fərqlənir. Bu abidə ilk növbədə orta əsr Naxçıvan memarlığında əsas tikinti materiallarının  yalnız kərpic  və kaşıdan olmasını iddia  edənlərin fikirlərini alt-üst edir. Türbənin  12 üzlü gövdəsi qırmızı tuf daşlarından, kürsüsü isə  iri üzlük daş lövhələrindən inşa olunub. Digər qülləvari türbələr kimi bu abidədə iki hissədən ibarət olsa da, burada  sərdabə qatı yerin üst qatında tikilib. Türbənin qülləvari tutumu ilə onu üzərində saxlayan kürsülüyün üzvi bağlılığı təmin edilib. Bu səbəbdən də inşa tarixindən neçə əsrlər ötməsinə baxmayaraq öz vüqarını hələ də saxlaya bilib.
Türbənin səthi  daş üzərində həkk olunan  qabartma həndəsi  ornamentlərlə  bəzədildiyindən o incə və zərif görünür. Halbuki Mömünə xatun və Yusif  Küseyr oğlu  türbələrində  bu cür ornamentlərdən istifadə olunmayıb. Bu ilk növbədə bu abidədə istifadə olunan tikinti materiallarının bu cür xassələrindən  irəli gəlib. Abidənin  üst çadır örtüyü bütövlükdə  dağıdıldığından onun günbəzinin pramidal, yoxsa konus biçimli  olması ətrafında mübahisələr  hələ də davam edir. Abidədə  epiqrafik materialın, daş kitabənin olmaması  türbənin  inşa tarixini  qəqiqləşdirməyə imkan vermir. Onun kimin şərəfinə tikildiyi, memarının kim olması da hələlik bəlli deyil.
Mömünə xatun məqbərəsinin təsiri ilə onun XIII əsrin əvvəllərində inşa olunduğu ehtimal olunur. Bu  abidə də ölkəmizin iqtisadi qüdrətini göstərir. 


Memarlıq abidələrinə isti münasibət 

Son on ildə Naxçıvanda aparılan genişmiqyaslı quruculuq tədbirlərinin mühüm bir qolunu da xalqın keçmişinə mənsub olan  hər qayanın, hər daşın tarixini yaşatmaq ideyası təşkil edib. Bir çox abidələrdə aparılan əsaslı təmir və yenidənqurma işləri aparılıb.  Əlincəçay üzərindəki XIII--XIV əsrlərə aid edilən  Xanəgah  kompleksi  də onlardan biri olub. Deyilənə görə, həmin xanəgahda ustad Nəsiminin müəllimi olan  Fəzlullah  Nəimi dəfn edilib.
Xanəgah əvəzinə  “İmamzadə”lərin  meydana gəlməsi  Səfəvilər dövrü üçün xarakterik olub. Naxçıvan  “İmamzadə”si isə bir kompleks kimi yaranmasını da XVII əsrə aid etmək olar. Son illər bu abidə-kompleksdə də əsaslı təmir işləri aparılıb, ora dindarların ixtiyarına verilib. XVIII əsrdə tkilməsi güman edilən  Xan evində aparılan əsaslı təmir və yenidənqurma işlərindən sonra bu obyekt də şəhərin ən gözəl tikililərindən  birinə çevriləcək. Naxçıvan şəhərində  Buzxana kompleksi, Cümə və  Zaviyyə məscidləri,  İsmayılxan  hamamı və digər obyektlərdə də  bərpaçı mütəxəssislər  bu abidələrin nəfəsini, ruhunu tam  duya biliblər. 
Naxçıvan şəhərində Köhnə Qala deyilən ərazidə Nuh peyğəmbərin məzarüstü türbəsi bərpa edilib. İki hissədən – sərdabə və türbə hissədən ibarət olan səkkiz guşəli  bu abidədə tikinti işləri yüksək zövqlə aparılıb. Kaşı daşlarla işlənən həndəsi ornamentlər  abidəyə xüsusi yaraşıq verir. Türbənin çardaq hissəsi isə piramida  şəkildə işlənib.  Naxçıvan MR Nazirlər Kabineti yanında  elmi-bərpa istehsalat idarəsinin bərpaçı mütəxəssisləri orta əsrlərdə məhşur olan Naxçıvan memarlıq məktəbinin müsbət ənənələrini yaşada biliblər. Onu da qüyd edək ki, bu abidə Muxtar Respublika Ali Məclisi Sədrinin ”Nuh peyğəmbərin Naxçıvan şəhərindəki məzarüstü türbəsinin bərpa edilməsi haqqında” sərəncamına əsasən inşa olunub.


*    *     *

Təbii ki, əcdadlarımızın özlərindən sonar qoyub getdikləri bütün  tarix və mədəniyyət abidələri bu yurdun Azərbaycançılıq möhürü olub. Bu abidələr təkcə varlığımızı və dövlətçiliyimizi  yaşatmırlar, onlar həm də zaman-zaman ölkəmizin iqtisadi qüdrətini özlərində təcəssüm etdirirlər. Xalqımızın ümümmilli lideri Heydər Əliyev də dönə-dönə deyirdi: ”Dünyada böyük dövlətlər var, amma böyük abidələr yarada bilmirlər, çünki imkanları yoxdur”. 
Görünür, Azərbaycan bu cəhətdən xoşbəxt ölkədir.                                           


Məmməd MƏMMƏDOV,
Naxçıvan MR Ali Məclisinin deputatı,
tarix elmləri namizədi, əməkdar jurnalist
mm62@mail.ru

URL / WWW

http://www.kelam.az/article/a-1250.html